Xg. 3 ROZDZIAŁ XVII – Widownia walki

Gdzie i w jaki sposób społeczeństwo przeprowadza środki, o których wspominaliśmy? Właściwością walki społecznej jest to, że ją prowadzą nie jednostki ale zastępy społeczne, Widownią tej walki zatem są zgromadzenia, na których rozstrzygają walkę zbiorowości, a więc stronnictwa. Każde zatem koło społeczne w państwie dąży do tego, aby miało sposobność wystąpić zbiorowo za pośrednictwem jakiejś reprezentacji swej w zgromadzeniu wspólnym z reprezentacją innych kół społecznych i, aby na takim zgromadzeniu broniło praw swych i otrzymało od reprezentacji innych kół społecznych uznanie tych praw. Z tych naturalnych dążności kół społecznych wytworzyły się parlamenty klas panujących, które miały potrzebę na wspólnych zgromadzeniach wywalczać sobie wzajemne prawa i ustanawia-urządzenia służące do zaspokojenia swych potrzeb.


Wykonywając władzę prawodawczą, parlamenty mogą za pomocą urządzeń prawnych i politycznych zwiększać siłę i potęgę własnych kół społecznych na niekorzyść i kosztem kół społecznych niemających w nich udziału.


I stan średni w miastach od dawien dawna chwytał się tego samego środka. Organizacje cechów, magistraty i rady miejskie służyły celom walki społecznej. Masa zaś ludu zbyt ociężała, aby dojść do podobnych organizacyj i reprezentacyj, nigdy też skutecznie walki społecznej prowadzić nie mogła. To też dzisiejsi przywódcy robotników w zachodnich krajach Europy wiedzą czego chcą, kiedy się starają o organizacją stanu robotniczego, kiedy urządzają towarzystwa i kierujące towarzystwami tymi zarządy.


Z tym wszystkim wielka zachodzi różnica między organizacjami klas wyższych a mas ludu. Pierwsze bowiem, jako mniej liczne a liczniejszymi interesami połączone i spojone, łatwiej mogą faktycznie brać udział w organizacjach i reprezentacjach, być w ciągłej z sobą styczności, stać bezustannie na straży swych interesów; tymczasem masy ludu, mniejszą liczbą interesów połączone, słabszą zatem posiadając spójność, trudniej dojść mogą do silnej i zdrowej organizacji, a pozorne ich organizacje są raczej przemijającymi i sztucznymi na papierze tylko istniejącymi machinacjami kilku ambitnych agitatorów.


To zaś jest rzeczą pewną, że bez organizacji, bez połączenia i bez zgromadzeń, walka społeczna nie może być prowadzoną.


Najbliższym celem takiej organizacji i wypływającej z niej reprezentacji i zgromadzenia może być tylko: ustanowienie formy prawnej dla stosunku danego koła społecznego do innych kół w państwie istniejących. Jasna więc rzecz, że te koła społeczne, które już posiadają władzę prawodawczą w państwie, w walce tej społecznej najkorzystniejszą zajmują pozycję. Otrzymać zatem udział w tej władzy, uczestnictwo w parlamencie—oto cel najważniejszy wszystkich tych kół społecznych, które dotąd udziału i uczestnictwa tego nie mają.


Wiemy, że historia państw europejskich obraca się głównie około tych walk klas niższych o udział w władzy prawodawczej; walki te po części były zwycięskie, po części dziś jeszcze trwają. historia ich jeszcze nie skończona. Po stanie trzecim przychodzi stan czwarty. Czego on żąda? Tymczasem tylko możności prowadzenia walki społecznej tymi samymi środkami, jakimi ją prowadzą klasy wyższe.